Oefening en zelftest: “Narcisme en psychisch geweld herkennen – voor mensen met autisme en hun netwerk”

Dit is een oefening met zelftest van Autismeportaal.nl dat narcisme en psychisch geweld toegankelijk en praktisch uitlegt voor mensen met autisme en hun begeleiders. Het is o.a. gebaseerd op het artikel van Palmen & Janssen en ondersteund door actuele bronnen.

“Narcisme en psychisch geweld herkennen – voor mensen met autisme en hun netwerk”

Doel van de oefeningen: Deze oefeningen helpen mensen met autisme, hun ouders, begeleiders en professionals om:

- Narcisme beter te begrijpen

- Psychisch geweld in afhankelijkheidsrelaties te herkennen

- Zichzelf te beschermen tegen misbruik

- Begrippen als ‘narcisme’ niet te verwarren met autistische kenmerken

Oefening 1: Wat is narcisme?

Narcisme is een persoonlijkheidskenmerk waarbij iemand zichzelf heel belangrijk vindt en weinig rekening houdt met de gevoelens of behoeften van anderen. Mensen met narcistische trekken zoeken vaak bewondering en willen graag in het middelpunt van de aandacht staan.

Twee soorten narcisme

1. Overt narcisme (openlijk narcisme):

   • Deze mensen zijn vaak luid, opschepperig en dominant.

   • Ze laten duidelijk merken dat ze zichzelf geweldig vinden.

   • Ze zoeken openlijk aandacht en waardering.

2. Covert narcisme (verborgen narcisme):

   • Deze mensen zijn juist stiller en gevoeliger.

   • Ze lijken soms onzeker of kwetsbaar, maar zijn toch bezig met zichzelf.

   • Ze kunnen manipulatief zijn, bijvoorbeeld door anderen een schuldgevoel te geven of zichzelf als slachtoffer te presenteren.

Belangrijk verschil met autisme:

- Autisme gaat vaak gepaard met eerlijkheid, behoefte aan duidelijkheid en moeite met sociale signalen.

- Narcisme draait om controle, bewondering en het onderdrukken van anderen.

Doe eens de zelftest, en kijk in hoeverre je zelf narcistische trekken hebt.

Wat is psychisch geweld?

Psychisch geweld, ook wel emotioneel of mentaal geweld genoemd, is een vorm van mishandeling waarbij iemand systematisch wordt gekleineerd, gecontroleerd of ondermijnd zonder fysiek geweld te gebruiken. Het doel is vaak om macht en controle over de ander te krijgen of te behouden. Psychisch geweld kan zich op verschillende manieren uiten, waaronder:

• Uitschelden en vernederen: Regelmatig beledigen, kleineren of belachelijk maken, zowel privé als in het openbaar.

• Negeren of buitensluiten: Iemand langdurig negeren, stiltes gebruiken als straf, of emotioneel afstandelijk zijn.

• Manipuleren: De ander zodanig beïnvloeden dat die twijfelt aan zichzelf, zijn of haar keuzes of waarnemingen.

• Dreigen: Dreigen met negatieve gevolgen, zoals het verbreken van de relatie, het afpakken van kinderen, of het verspreiden van leugens.

• Gaslighting: Een subtiele, maar zeer schadelijke vorm van manipulatie waarbij de dader de realiteit van het slachtoffer ontkent of verdraait, waardoor het slachtoffer aan zichzelf gaat twijfelen.

  
  

Psychisch geweld komt vaak voor in relaties waarin sprake is van afhankelijkheid, zoals tussen partners, ouder en kind, of tussen een begeleider en een cliënt. De machtsverhouding maakt het slachtoffer extra kwetsbaar.

Waarom is psychisch geweld moeilijk te herkennen?

Psychisch geweld is vaak onzichtbaar voor de buitenwereld en zelfs voor het slachtoffer zelf. Dit komt onder andere doordat:

• Narcistische of manipulatieve personen kunnen zich charmant voordoen: In gezelschap zijn ze vriendelijk, behulpzaam en sociaal, waardoor niemand vermoedt wat er achter gesloten deuren gebeurt.

• De dader draait de rollen om: Door subtiele opmerkingen en manipulatie krijgt het slachtoffer het gevoel dat hij of zij zelf het probleem is. De dader wijst voortdurend op de ‘fouten’ van het slachtoffer, waardoor die zich schuldig of verantwoordelijk voelt.

• Mensen met autisme zijn extra kwetsbaar: Door hun behoefte aan duidelijkheid, structuur en hun vaak grote loyaliteit, kunnen mensen met autisme psychisch geweld moeilijker herkennen. Ze nemen dingen letterlijk, zoeken de oorzaak van problemen vaak bij zichzelf en zijn geneigd om regels en afspraken strikt na te leven, zelfs als die schadelijk zijn.

  
  

Signalen van psychisch geweld

Het herkennen van psychisch geweld begint bij het opmerken van veranderingen in je eigen gevoelens, gedrag en sociale contacten. Mogelijke signalen zijn:

• Voortdurend onzeker of schuldig voelen: Je twijfelt aan jezelf, je voelt je vaak niet goed genoeg of denkt dat alles jouw schuld is.

• Geen grenzen mogen stellen: Je mag geen ‘nee’ zeggen, je eigen behoeften worden genegeerd of als egoïstisch bestempeld.

• Sociale isolatie: Je wordt ontmoedigd of zelfs verboden om contact te hebben met vrienden, familie of collega’s. De dader probeert je afhankelijk te maken.

• Angst voor de reactie van de ander: Je loopt op eieren, uit angst voor woede-uitbarstingen, kritiek of straf.

• Verlies van zelfvertrouwen: Je gelooft steeds minder in je eigen oordeel of capaciteiten.

• Verwarring over de werkelijkheid: Door gaslighting ga je twijfelen aan je eigen waarnemingen en herinneringen.

Psychisch geweld is ernstig en kan diepe sporen nalaten. Het is belangrijk om signalen serieus te nemen, erover te praten met iemand die je vertrouwt, en zo nodig professionele hulp te zoeken. Vooral voor mensen met autisme is het waardevol om te weten dat hun behoefte aan structuur en loyaliteit geen zwakte is, maar dat ze extra alert mogen zijn op situaties waarin hun grenzen niet worden gerespecteerd.

Oefening 2: Psychisch geweld herkennen

Je gaat gedrag beoordelen met behulp van een visuele checklist die werkt als een stoplicht. Elk gedrag krijgt een kleur, afhankelijk van hoe veilig of grensoverschrijdend het is:

• Groen = veilig gedragDit is gedrag dat helemaal oké is. Het voelt prettig, respectvol en er zijn geen zorgen. Je mag dit gedrag gerust laten zien of bij anderen accepteren.

• Oranje = twijfelachtig gedragDit gedrag zit tussen veilig en onveilig in. Je twijfelt of het wel oké is, of je voelt je er niet helemaal prettig bij. Het is belangrijk om extra alert te zijn, het gedrag te bespreken of hulp te vragen als je niet zeker weet wat je moet doen.

• Rood = grensoverschrijdend gedragDit gedrag is niet oké. Het gaat over jouw of andermans grenzen heen, voelt onveilig of respectloos. Dit gedrag moet stoppen. Het is belangrijk om hulp te zoeken of het te melden bij iemand die je vertrouwt.

  
  

Hoe gebruik je de checklist?

Bekijk situaties of gedragingen en geef ze een kleur: groen, oranje of rood. Zo krijg je snel inzicht in wat veilig is, waar je alert moet zijn, en wat absoluut niet door de beugel kan.

Waarom de term ‘narcisme’ niet zomaar gebruikt mag worden

De term ‘narcisme’ wordt in het dagelijks taalgebruik vaak gebruikt als scheldwoord of als snelle verklaring voor gedrag dat als egoïstisch of ongevoelig wordt ervaren. Maar volgens de wetenschap is narcisme een psychologische diagnose. Het is een persoonlijkheidsstoornis die alleen door een deskundige kan worden vastgesteld, op basis van duidelijke criteria.

Waarom is dit belangrijk?

• Onjuiste etiketten kunnen schade doen: Als je iemand zomaar ‘narcistisch’ noemt, kan dat kwetsend zijn en leiden tot misverstanden.

• Vooral bij mensen met autisme: Mensen met autisme worden soms onterecht als narcistisch bestempeld, bijvoorbeeld omdat ze weinig oogcontact maken of veel over hun eigen interesses praten. Dit gedrag heeft echter andere oorzaken, zoals moeite met sociale signalen of een sterke focus op eigen interesses, en betekent niet dat iemand narcistisch is.

• Risico op stigmatisering: Door termen als ‘narcisme’ te snel te gebruiken, kunnen mensen zich onbegrepen of buitengesloten voelen.

Voorbeeld

Stel: een leerling met autisme praat vaak over een eigen hobby en kijkt weinig mensen aan. Sommige mensen noemen dat ‘narcistisch’, maar in werkelijkheid is dit typisch autistisch gedrag en géén teken van narcisme.

Oefening 3

Stap 1: Maak een woordenkaart

• Schrijf de volgende woorden op losse kaartjes of post-its:

  • Narcisme

  • Autisme

  • Zelfwaardering

  • Grensoverschrijdend gedrag

  • (Voeg eventueel andere relevante termen toe, zoals ‘egoïsme’, ‘empathie’, ‘diagnose’, ‘stigma’)

Stap 2: Bespreek in groep

• Leg de kaartjes op tafel.

• Bespreek per woord:

  • Wat betekent het precies?

  • Wanneer past het wél, en wanneer niet?

  • Wat zijn de verschillen en overeenkomsten tussen de termen?

  • Waarom is het belangrijk om zorgvuldig te zijn met het gebruik van deze woorden?

Stap 3: Reflectie

• Bespreek samen waarom het belangrijk is om niet te snel etiketten te plakken, zeker bij mensen die al vaak verkeerd begrepen worden, zoals mensen met autisme.

• Denk na over alternatieven: Hoe kun je gedrag benoemen zonder te oordelen of te labelen?

Doel van de oefening

• Je leert kritisch nadenken over het gebruik van psychologische termen.

• Je ontdekt het verschil tussen een diagnose en een oordeel.

• Je ontwikkelt meer begrip voor mensen die anders communiceren of zich anders gedragen.

Grenzen stellen en hulp zoeken bij narcistisch misbruik

Wanneer je te maken hebt met narcistisch misbruik of psychisch geweld, is het essentieel om je eigen grenzen te leren herkennen en te bewaken. Dit is vaak lastig, zeker als je langdurig bent blootgesteld aan manipulatie of gaslighting. Toch zijn er stappen die je kunt zetten om jezelf te beschermen en hulp te zoeken.

Wat kun je doen?

1. Leer je eigen grenzen kennen Sta stil bij wat voor jou oké is en wat niet. Schrijf bijvoorbeeld op wanneer je je ongemakkelijk, onzeker of gekwetst voelt. Dit helpt je om patronen te herkennen en je grenzen duidelijker te maken.

2. Zoek steun bij mensen die je vertrouwt Praat met vrienden, familieleden of collega’s die je vertrouwt. Zij kunnen je helpen om situaties helder te bekijken, je steunen en eventueel samen met jou naar oplossingen zoeken.

3. Gebruik visuele hulpmiddelen Maak gebruik van hulpmiddelen zoals een ‘grensenschema’ (waarbij je opschrijft wat jouw grenzen zijn en hoe je die kunt aangeven) of een ‘veiligheidsplan’ (een stappenplan voor als je je onveilig voelt).

4. Werk samen met gespecialiseerde therapeuten Zoek hulp bij therapeuten of hulpverleners die ervaring hebben met psychisch geweld en narcistisch misbruik. Zij kunnen je begeleiden bij het herstellen van je zelfvertrouwen, het stellen van grenzen en het ontwikkelen van praktische strategieën.

Oefening 4: Ontwerp je eigen ‘veiligheidskaart’

Een veiligheidskaart is een persoonlijk hulpmiddel dat je snel kunt raadplegen als je merkt dat het niet goed gaat. Het helpt je om overzicht te houden, actie te ondernemen en steun te zoeken.

Hoe maak je een veiligheidskaart?

Stap 1: Signalen dat het niet goed gaatSchrijf op welke signalen bij jou aangeven dat je in een ongezonde situatie zit. Bijvoorbeeld:

• Ik voel me vaak angstig, onzeker of schuldig

• Ik slaap slecht of heb lichamelijke klachten

• Ik durf mijn mening niet te geven

• Ik trek me terug of vermijd contact

Stap 2: Mensen die je kunt bellenNoteer de namen en telefoonnummers van mensen die je kunt vertrouwen en die je kunnen steunen. Denk aan:

• Een goede vriend(in)

• Een familielid

• Je huisarts

• Een hulpverlener of vertrouwenspersoon op school/werk

Stap 3: Activiteiten die je helpen kalmerenBedenk welke activiteiten jou kunnen helpen om tot rust te komen of je gedachten te ordenen. Bijvoorbeeld:

• Wandelen of fietsen

• Muziek luisteren

• Tekenen of schrijven

• Ademhalingsoefeningen

• Een warm bad nemen

Stap 4 (optioneel): Praktische tipsSchrijf op wat je kunt doen als je je onveilig voelt, zoals:

• Naar een veilige plek gaan

• Je grenzen duidelijk uitspreken

• Je veiligheidskaart erbij pakken

Voorbeeld van een veiligheidskaart

Signalen dat het niet goed gaat	Mensen die ik kan bellen	Activiteiten die mij helpen
Voel me angstig of schuldig	Vriend(in): 06-12345678	Wandelen in het park
Durf geen ‘nee’ te zeggen	Zus: 06-98765432	Muziek luisteren
Slaap slecht	Vertrouwenspersoon: ...	Tekenen/schrijven

Tip: Je kunt je veiligheidskaart op papier maken, in je telefoon zetten of als visueel schema ophangen op een plek waar je hem snel ziet.

Bronnen en inspiratie

- Palmen & Janssen (2023): De hedendaagse erosie van de term narcisme

- Reporters Online: Psychische mishandeling: in de klauwen van een narcist

- Bessel van der Kolk: The Body Keeps the Score – over trauma en herstel

- Iris Koops: Herstellen van narcistische mishandeling – ervaringsgericht en praktisch