Overprikkeling herkennen en omgaan met het autisme signaleringsplan

Overprikkeling is iets waar veel mensen met autisme dagelijks mee te maken hebben. Het kan voelen alsof je hoofd volloopt, alsof er een file ontstaat in je gedachten. Dat maakt het moeilijk om overzicht te houden en rustig te reageren.

Juist daarom is het belangrijk om signalen van overprikkeling op tijd te herkennen.

We kunnen overprikkeling zien als een proces dat zich in drie fasen ontwikkelt.

Groen   In de groene fase gaat het goed. Er is rust en overzicht. Iemand kan functioneren en is aanspreekbaar. Dit is het referentiepunt: zo ziet het normale gedrag eruit.

Oranje   In de oranje fase komen er te veel prikkels binnen. Het hoofd raakt vol en het wordt moeilijker om informatie te verwerken. Voor de buitenwereld lijkt het soms op “lastig” gedrag, maar in werkelijkheid is het onmacht. Signalen kunnen zijn: onrust, boosheid, verdriet, claimend gedrag of juist terugtrekken. Het belangrijkste is dat dit gedrag niet voortkomt uit onwil, maar uit overbelasting.

Rood   In de rode fase neemt angst en paniek het helemaal over. Het overlevingsmechanisme treedt in werking: vechten, vluchten of verstijven. Iemand is niet meer aanspreekbaar en reageert op elke prikkel alsof er levensgevaar dreigt. Het enige wat helpt is rust en veiligheid bieden, totdat de persoon weer tot zichzelf komt.

Waarom signalen herkennen zo belangrijk is

Overprikkeling lijkt soms uit het niets te ontstaan, maar er zijn altijd signalen die eraan voorafgaan. Denk aan gespannen spieren, rode vlekken in de nek, veel vragen stellen of juist stil worden. Als je deze signalen leert herkennen, kun je ingrijpen voordat iemand doorschiet naar rood. Dat maakt het verschil tussen leven en overleven.

Het herkennen van signalen vraagt oefening. Het helpt om samen te kijken: wat voel ik in groen, wat gebeurt er in oranje, en wat betekent rood voor mij? Door dit te benoemen en te delen met je omgeving ontstaat begrip en duidelijkheid.

Het Signaleringsplan

Een praktisch hulpmiddel hierbij is het Signaleringsplan overprikkeling. Dit plan geeft overzicht van de fasen en beschrijft wat iemand zelf ervaart én wat de omgeving kan doen. Het is een persoonlijk document dat helpt om sneller te zien wanneer het mis dreigt te gaan en welke stappen nodig zijn om terug te keren naar rust.

Op het Autismeportaal vind je een tool waarmee je eenvoudig je eigen Signaleringsplan kunt maken. Je vult in wat de kleuren voor jou betekenen en wat anderen kunnen doen om je te ondersteunen. Zo wordt overprikkeling niet langer een ongrijpbaar gevoel, maar iets waar je samen grip op krijgt.

Wil je zelf aan de slag? Probeer de tool en maak jouw persoonlijke Signaleringsplan. Het helpt je om signalen sneller te herkennen en samen met je omgeving beter om te gaan met overprikkeling.

Online tool: jouw Signaleringsplan  een stap richting meer rust en veiligheid

Theoretisch kader: Overprikkeling en de werking van het brein

Overprikkeling is een kernbegrip binnen autisme en verwijst naar het moment waarop het zenuwstelsel meer informatie moet verwerken dan het aankan. Dit leidt tot verlies van overzicht, gevoelens van onveiligheid en soms tot escalatie in gedrag. Om dit goed te begrijpen is het belangrijk te kijken naar de werking van het brein en hoe emoties en prikkels daar gereguleerd worden.

Het brein en informatieverwerking

Het menselijk brein verwerkt prikkels via verschillende systemen die samenwerken:

• Neo-cortex (rationeel brein)   Dit deel van het brein is verantwoordelijk voor denken, plannen en het plaatsen van gebeurtenissen in context. Het is traag maar nauwkeurig.

• Amygdala (emotioneel brein)   De amygdala is onderdeel van het limbisch systeem en fungeert als een “schildwacht”. Zij reageert razendsnel op signalen van gevaar en activeert het overlevingsmechanisme: vechten, vluchten of verstijven.

• Stresshormonen   Bij dreiging geeft het lichaam adrenaline, noradrenaline en cortisol af. Deze hormonen zorgen voor alertheid en energie, maar schakelen tegelijkertijd het rationele denken grotendeels uit.

Wanneer er te veel prikkels binnenkomen, ontstaat er een soort “filevorming” in het brein. Het rationele deel kan de informatie niet meer verwerken, waardoor de amygdala de regie overneemt. Dit verklaart waarom iemand in overprikkeling niet meer aanspreekbaar is en vooral reageert vanuit angst.

Overprikkeling als proces

Overprikkeling verloopt in fasen die zichtbaar zijn in gedrag en lichamelijke signalen:

• Groen: rust en overzicht. Het brein verwerkt prikkels normaal en de neo-cortex is actief.

• Oranje: het hoofd raakt vol, signalen van stress worden zichtbaar. Het limbisch systeem neemt meer invloed, waardoor emoties sterker worden en rationeel denken afneemt.

• Rood: de amygdala heeft volledig de regie. Het overlevingsmechanisme treedt in werking en iemand reageert alsof er levensgevaar is.

Het belang van signalering

Het theoretisch kader laat zien dat overprikkeling geen kwestie van “onwil” is, maar een neurobiologisch proces. Het herkennen van signalen – gespannen spieren, rode vlekken, claimend gedrag of juist terugtrekken – is cruciaal. Door deze signalen tijdig te duiden kan iemand of zijn omgeving ingrijpen voordat de amygdala de volledige regie overneemt.

Bronnenlijst – Overprikkeling & Breinwerking

Boeken en handreikingen

• Kuipers-Hemken, M. & Horvers, G. (2014). Plan B. Een vernieuwende handreiking voor autisme en communicatie. Amsterdam: Uitgeverij SWP.

• Baron-Cohen, S. (2008). Autism and Asperger Syndrome. Oxford University Press.

• Attwood, T. (2007). The Complete Guide to Asperger’s Syndrome. Jessica Kingsley Publishers.

Artikelen en wetenschappelijke literatuur

• Leekam, S. R., Nieto, C., Libby, S. J., Wing, L., & Gould, J. (2007). Describing the sensory abnormalities of children and adults with autism. Journal of Autism and Developmental Disorders, 37(5), 894–910.

• Mazefsky, C. A., Herrington, J., Siegel, M., Scarpa, A., Maddox, B. B., & Scahill, L. (2013). The role of emotion regulation in autism spectrum disorder. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 52(7), 679–688.

• Dawson, G., & Watling, R. (2000). Interventions to facilitate auditory, visual, and motor integration in autism: A review of the evidence. Journal of Autism and Developmental Disorders, 30(5), 415–421.

Neurobiologische bronnen

• LeDoux, J. (1996). The Emotional Brain: The Mysterious Underpinnings of Emotional Life. Simon & Schuster.

• Phelps, E. A., & LeDoux, J. E. (2005). Contributions of the amygdala to emotion processing: From animal models to human behavior. Neuron, 48(2), 175–187.

• Sapolsky, R. M. (2004). Why Zebras Don’t Get Ulcers. Henry Holt & Company. (Over stresshormonen en cortisol).

Praktische en educatieve bronnen

• Auticomm.nl  – Signaleringsplan overprikkeling (praktische tool om zelf een plan te maken).

• Autismeportaal.nl  – Informatie en hulpmiddelen voor autismevriendelijke communicatie.

• Nederlands Autisme Register (NAR) – Onderzoeksdata en publicaties over autisme in Nederland.

Deel hieronder jouw ervaringen met het signaleringsplan, heb je het met anderen besproken, begrijpen zij nu meer hoe het werkt in jouw hoofd? Ervaar je dit blog als stigmatiserend of juist helpend? Met jouw feedback wordt autismeportaal.nl steeds meer van ons allemaal. (wow dat rijmt :-)