Signalentool bij twijfel over autisme of LVB

Diagnostic overshadowing, het verschijnsel dat het ene probleem het andere overschaduwt, heeft ingrijpende gevolgen voor mensen met een licht verstandelijke beperking (LVB) en voor mensen met autisme. Symptomen worden te vaak aan één oorzaak toegeschreven, waardoor een onderliggende LVB of autisme onopgemerkt blijft.

Dat leidt tot verkeerde behandelingen, onnodige medicatie en gemiste kansen op passende begeleiding. Het is daarom essentieel om LVB en autisme altijd parallel te onderzoeken.

In dit blog leggen we uit waarom het missen van een LVB of autisme zo schadelijk kan zijn, hoe de twee aandoeningen elkaar kunnen maskeren en welke signalen professionals en naasten kunnen helpen om verder te kijken dan het eerste, zichtbare gedrag. We koppelen theoretische achtergrond aan concrete voorbeelden en praktische stappen: van eerste observatie tot wanneer doorverwijzing naar specialistisch onderzoek nodig is.

Om je direct te helpen bij het ordenen van observaties, vind je bij dit artikel een eenvoudige signalentool. De tool verzamelt veelvoorkomende signalen die vaker bij autisme, bij LVB of bij beide voorkomen en geeft een heldere indicatie op basis van de ingevulde signalen. Belangrijk: de tool is informatief en geen diagnostisch instrument. Trek geen conclusies op basis van de uitkomst; bespreek twijfels altijd met je huisarts, POH-GGZ of psycholoog. Gebruik de tool als startpunt voor een gesprek en als geheugensteun bij het verzamelen van voorbeelden en context.

Waarom LVB over het hoofd wordt gezien

Een LVB wordt gedefinieerd door een laag IQ gecombineerd met beperkingen in adaptieve vaardigheden; bij twijfel is een laag IQ een voorwaarde voor de diagnose LVB. In de praktijk worden signalen van LVB vaak toegeschreven aan gedragsproblemen, ADHD of aan de thuissituatie, waardoor de onderliggende cognitieve beperkingen onopgemerkt blijvenExpertisepunt Verstandelijke Beperking.

Gevaar van verkeerde of dubbele diagnose

Als LVB niet wordt herkend kan dat leiden tot overdiagnostiek van psychiatrische stoornissen of langdurig onnodig medicatiegebruik. Psychische klachten bij mensen met LVB kunnen anders presenteren (bijvoorbeeld stemmingswisselingen in plaats van klassieke depressie) en vereisen vaak andere interventies dan bij mensen zonder LVB. Richtlijnen benadrukken dat symptomen van langere duur en impact op meerdere levensdomeinen richting een psychische stoornis wijzen, maar bij LVB is extra voorzichtigheid en vaak langdurige monitoring nodigRichtlijnendatabase.

Relatie met autisme en waarom parallel diagnostiek nodig is

Autisme en LVB overlappen substantieel; studies en expertbronnen noemen dat een groot deel van mensen met LVB ook autistische kenmerken heeft, en dat een dubbele diagnose specifieke begeleiding vraagt. Autisme kan symptomen veroorzaken die lijken op adaptatieproblemen bij LVB (bijvoorbeeld sociale onhandigheid, beperkte flexibiliteit), en andersom kan een LVB autisme camoufleren. Daarom is het aanbevolen om bij signalen van het één altijd ook te screenen op het ander en diagnostiek parallel te organiseren, zodat geen belangrijke hulpvraag onopgemerkt blijft.

Praktische aanbevelingen

• Voer parallelle screening en diagnostiek uit voor LVB en autisme bij twijfel; betrek zowel IQ-onderzoek als autismespecifieke observaties en anamnese.

• Werk multidisciplinair: psycholoog, psychiater, orthopedagoog en ervaringsdeskundigen samen laten kijken om diagnostic overshadowing te voorkomen.

• Monitor over tijd wanneer uitsluitsel ontbreekt; langdurige observatie helpt onderscheid te maken tussen aanpassingsproblemen en een psychische stoornis.

• Pas communicatie en behandeling aan op cognitief niveau en autismeprofiel: eenvoudige taal, voorspelbaarheid en concrete vaardigheden trainen zijn vaak effectiever dan alleen medicatie.

Herkennen van zowel LVB als autisme is geen luxe maar een voorwaarde voor passende zorg. Parallelle diagnostiek vermindert het risico op verkeerde behandeling, beschermt tegen onnodige medicatie en vergroot de kans op effectieve, op maat gemaakte ondersteuning voor mensen die kwetsbaar zijn door een LVB, autisme of beide.

Theoretisch kader

Definities en kernbegrippen

Licht verstandelijke beperking (LVB) wordt in de Nederlandse praktijk gedefinieerd als een combinatie van een benedengemiddelde cognitieve capaciteit (vaak een IQ tussen ongeveer 50–70) en beperkingen in adaptieve vaardigheden (conceptueel, sociaal, praktisch). Personen met een IQ tussen 70–85 kunnen als zwakbegaafd worden aangeduid en vallen soms ook binnen het zorgdomein wanneer adaptieve problemen aanwezig zijnNederlands Jeugdinstituut+1. Autisme spectrum stoornis (ASS) kenmerkt zich door aanhoudende tekorten in sociale communicatie en beperkte, repetitieve patronen van gedrag, interesses of activiteiten; presentatie en ernst variëren sterk tussen individuen.

Prevalentie en comorbiditeit

Epidemiologisch onderzoek laat zien dat zowel autisme als verstandelijke beperkingen veelvoorkomende en vaak comorbide condities zijn; comorbiditeit beïnvloedt diagnostiek en zorgbehoeften aanzienlijk. In Nederland is de groep met LVB substantieel en vraagt deze populatie specifieke aandacht in de gezondheidszorg.

Diagnostic overshadowing: mechanisme en gevolgen

Diagnostic overshadowing beschrijft het proces waarbij symptomen van een (nieuwe) aandoening worden toegeschreven aan een reeds bekende diagnose (bijv. autisme of LVB), waardoor comorbide problemen onopgemerkt blijven. Dit leidt tot onderdiagnostiek, vertraagde behandeling en soms langdurig onnodig medicatiegebruik of inadequate interventies. Klinische literatuur waarschuwt dat zowel psychische als somatische klachten bij mensen met ASS of LVB vaak verkeerd geïnterpreteerd worden, met ernstige gevolgen voor gezondheid en kwaliteit van leven.

Klinische implicaties voor diagnostiek

Een robuuste diagnostische aanpak vereist multimethodisch en multisource onderzoek: gestandaardiseerde cognitieve tests, beoordeling van adaptieve vaardigheden, autismespecifieke observaties en anamnese van meerdere informanten over tijd. Belangrijk is het uitsluiten van alternatieve verklaringen en het monitoren van symptomen over langere periodes wanneer onderscheid tussen aanpassingsproblemen en een psychische stoornis onduidelijk is. Multidisciplinaire teams verminderen bias en diagnostic overshadowing door expertise uit verschillende domeinen te combineren.

Praktische aanbevelingen (samengevat)

• Screen parallel op LVB en autisme bij signalen uit beide domeinen; behandel geen enkel symptoom als vanzelfsprekend verklaard door een bestaande diagnose.

• Gebruik meerdere bronnen en tijdsmonitoring om duur en impact van klachten vast te stellen voordat definitieve psychiatrische diagnoses worden gesteld.

• Werk multidisciplinair en betrek ervaringsdeskundigen om interpretatie-bias te beperken en passende zorg te plannen.

  
  

Conclusie: Het vermijden van diagnostic overshadowing vraagt systematische, parallelle diagnostiek en samenwerking tussen disciplines; alleen zo krijgen mensen met LVB, autisme of beide de juiste beoordeling en zorg.

Bronnen

• Perceived misdiagnosis of psychiatric conditions in autistic adults, eClinicalMedicine.

• Healthcare for people with intellectual disabilities in the Netherlands.

• Over een LVB, Landelijk Kenniscentrum LVB.

• Een licht verstandelijke beperking herkennen, NJi.

• The global epidemiology and health burden of the autism spectrum, Lancet Psychiatry.

• Prevalence of Autism Spectrum Disorder and Co-morbidities, Frontiers in Psychiatry.

• Preventing Diagnostic Overshadowing and Identifying Medical Comorbidities in ASD, Thinking Autism.