Van Autistische Burnout naar Psychose: een toegankelijke uitleg

Laserfocus

Autisme en ADHD kunnen samen een wirwar van gedachten en gevoelens opleveren. Mensen met AuDHD (de combinatie van autisme en ADHD) ervaren enerzijds een intense, laseracht

ige focus en anderzijds een rusteloos brein dat maar niet stil wil staan. Het is alsof je hoofd voortdurend een race rijdt, terwijl je soms wanhopig verlangt naar één ankerpunt van rust. Dit samenspel van scherpe aandacht en onstuitbare energie kan bijzonder krachtig zijn, maar brengt ook risico’s met zich mee wanneer je interne brandstof opraakt.

In de kern ligt monotropisme: de manier waarop je aandacht zich als een tunnel richt op één onderwerp, soms zo diep dat de rest van de wereld wegvalt. Voor iemand met AuDHD voelt dat als thuiskomen in een special interest, maar het is ook heel kwetsbaar. Zodra er te veel van je gevergd wordt – werk, sociale afspraken, prikkels die je niet kunt uitschakelen – loop je het gevaar je volledige aandachtsbuffer te overschrijden. Deze fase, waarin je blijft duwen terwijl je tank leeg is, noemen we een monotropische split.

De monotropische split mondt vaak uit in een autistische burnout. Dat is geen gewone vermoeidheid, maar een staat waarin lijf en geest uitgeput zijn, vaardigheden tijdelijk verdwijnen en zelfs simpele taken onoverkomelijk lijken. Het kan voelen alsof er geen ‘opruimploeg’ meer over is die je uitgebrande systeem kan herstellen. Je ervaart misschien dat je niet helder kunt denken, dat geluiden als sirenes klinken en dat je spieren hunkeren naar slaap die niet komt.

In een poging jezelf overeind te houden, beland je soms in wat liefkozend “meerkat-mode” wordt genoemd. Net als een stokstaartje sta je continu op de uitkijk, op zoek naar dat ene haakje waarmee je in een nieuwe, herstellende flow kunt springen. Je lijf maakt stresshormonen aan die je alert houden, maar zonder echt herstel slaap je gevangen in spanning en adrenaline. Het voelt als rennen op de plaats.

Wanneer ook deze strategie tekortschiet, kan je aandacht verstrikt raken in een monotrace spiraal. Een enkele gedachte of herinnering blijft maar ronddraaien, als water in een draaikolk, tot het onmogelijk wordt om te ontsnappen. Ideeën rijgen zich aaneen, betekenis en werkelijkheid lopen door elkaar en je verliest soms het inzicht in wat van buiten komt en wat er in je binnenwereld gebeurt. Dit kan eerder een obsessieve neiging zijn dan een klinische psychose, maar het vormt wel de poort naar hallucinatoire ervaringen en wanen.

In het uiterste geval mondt de monotrace spiraal uit in psychotische fenomenen. Je hoort stemmen die niet bestaan, ziet schaduwen die voor anderen niet waarneembaar zijn en voelt je realiteitsbesef steeds verder vervagen. Emoties schieten alle kanten op: van diepe wanhoop tot onverklaarbare euforie. Voor de buitenwereld lijken dit misschien symptomen van schizofrenie of een bipolaire stoornis, maar bij AuDHD is het vaak de natuurlijke uitkomst van langdurige overbelasting van een monotrace brein in een wereld vol afleidingen.

Theoretisch kader: het monotrace-model in een polytrope wereld

Het model draait om één kernidee: de mismatch tussen de diepe, smalle aandacht van het monotrace brein en de brede, afwisselende eisen van onze samenleving. Enerzijds richt iemand met AuDHD zich intens op een onderwerp, met een zeer hoge mentale investering. Anderzijds wordt van ons verwacht dat we multitasken, snel schakelen en voortdurend nieuwe prikkels verwerken.

Wanneer de interne bronnen uitgeput raken, volgt een monotropische split: je aandachtssysteem overschrijdt zijn grens en kan de druk niet meer opvangen. Dit leidt tot burnout, een staat van totale uitputting waarin herstel alleen mogelijk is als je rust krijgt en je energie kunt terugwinnen. In de praktijk zoeken velen naar houvast in een verhoogde waakstand (meerkatting), maar zonder echt herstel schiet dit doel voorbij.

Vervolgens kan een enkele gedachte de rest van je bewustzijn opslokken en een monotrace spiraal ontketenen. Daarbij vervagen de grenzen tussen interne en externe prikkels en verlies je soms volledig je grip op de gedeelde realiteit. Onder deze omstandigheden ontstaan hallucinaties en wanen, niet als op zichzelf staande stoornis, maar als natuurlijke escalatie van langdurige overbelasting.

Door dit model te omarmen, kunnen zorgverleners, naasten en ervaringsdeskundigen niet alleen symptomen behandelen, maar vooral de omgeving en verwachtingen aanpassen. Denk aan: flexibele werkvormen, rustmomenten inplannen, prikkelarme ruimtes en het erkennen van de waarde van monotrace flow. Zo voorkom je dat het monotrace brein op vol vermogen blijft draaien en afstevent op burnout of psychotische ervaringen.